Scepsis in schuddend Groningen

Als een schilderij ligt Huizinge in het Groninger Hogeland. Een stokoud kerkje omgeven door karakteristieke woningen en hoeven in weids boerenland. In 2012 kreeg het gehucht landelijke bekendheid, door een aardbeving met een kracht van 3.6 op de schaal van Richter. Het gaf een omslag in het denken over de aardgaswinning. De schaduwzijde liet zich niet meer ontkennen.

Reint Wobbes (82) bewoont al tientallen jaren de voormalige pastorie van de doopsgezinde gemeente aan de Torenstraat, in de zeventiende eeuw gebouwd als koopmanswoning. De Groninger verdiende jarenlang de kost bij een Engelse multinational, waar hij zich bezighield met bouwfouten bij grote objecten. „Bruggen, ziekenhuizen, hoogspanningsmasten, zuiveringsinstallaties, dat soort dingen.” In zijn vrije tijd zette hij zich in voor het behoud van cultureel erfgoed in de streek, onder meer als secretaris van de Stichting Oude Groninger Kerken.

Voor de Bond Heemschut, vereniging voor behoud van cultuurmonumenten, houdt hij het Hogeland in de gaten. „Om te voorkomen dat ze hier kwalijke dingen doen: onnodige afbraak, verwoesting van het landschap.” Aan zijn eigen woning paste hij alleen iets aan als het strikt noodzakelijk was. Bezoekers wanen zich in een object van het Openluchtmuseum.

Prinsen

In overheden heeft de markante Groninger nooit veel vertrouwen gehad. „Mijn vader citeerde vaak het Bijbelwoord: „Vest op prinsen geen betrouwen.” Daar heb ik me altijd aan gehouden. Geologen waarschuwden allang dat het hier niet goed ging, maar als er grote belangen spelen, hebben overheden en andere betrokken partijen de neiging om zulke geluiden te ontkennen. Ik heb me er altijd vreselijk aan gestoord dat die NAM maar z’n gang kon gaan en het landschap mocht verpesten met installaties om het gas op te pompen. Als bewoners kregen we geen enkele inspraak.”

Waar mogelijk probeerde hij in te grijpen. „Op een gegeven moment was er bij Winsum ineens een boerderij verdwenen. Namens de Bond Heemschut ben ik naar de burgemeester en de verantwoordelijke wethouder gegaan. „Ja, de NAM zei…” Alsof die de eigenaar van het Groninger land is. Ik heb tegen die lui gezegd: „Als de kapper wat zegt, ga je toch ook niet tot sloop van een beeldbepalend pand over. Júllie bepalen dat.” Zo liet ik waar mogelijk mijn stem horen.”

Aardbeving

Op 16 augustus 2012 zat hij ’s avonds met zijn –inmiddels overleden– vrouw nog wat te lezen, toen ze een schok voelden en het serviesgoed in de kast begon te rinkelen. Met een paar tellen was het weer over. De schade bleef relatief beperkt, maar veel media wekten de indruk dat de Huizingers ternauwernood aan de dood waren ontsnapt.

„Dan gaan de emotie en de onkunde regeren”, constateert de gepensioneerde bouwkundige. „Er kwamen figuren uit het westen die geen enkel verstand van bouw hebben. Die beweerden bij allerlei mensen dat hun huis onveilig was geworden. Dat werd grif geloofd. Vervolgens gaf de NAM opdracht tot schadeherstel aan aannemers die geen ervaring in restauratiewerk hebben, al helemaal niet bij historische panden.”

De Stichting Oude Groninger Kerken wist de regie in eigen hand te houden. „Die heeft gezegd: „Wij hebben er verstand van, dus wij bepalen de schade en kiezen de aannemer. U hoeft alleen te betalen.” Met honderd middeleeuwse kerken zijn we een van de grootste monumentenorganisaties in Nederland, dan heb je wat te vertellen. De meeste particulieren liet zich overbluffen of afschepen, zeker mensen die niet zo veel letters hebben gegeten.”

Plastic schoorsteen

Dat zijn eeuwenoude woning de beving zo goed doorstond, is volgens Wobbes te danken aan het feit dat hij er weinig aan veranderde. „De buitenmuren zijn van kalk, de binnenmuren van leem, de plafonds van hout. Het dak ligt er min of meer los op. Dat geeft flexibiliteit. We bouwen tegenwoordig veel te star.”

Veel schade in historische panden is volgens de bouwkundige veroorzaakt door het wegbreken van binnenmuren door de bewoners. „Die muren zaten er niet voor niks. Hetzelfde geldt voor het gebintenstelsel in oude boerenschuren. Daar kun je niet zomaar een onderdeel van verwijderen.”

Voor de scheur in zijn eigen woning die hij graag gerepareerd wilde zien, kwam een expert op bezoek. „Een man in driedelig pak met puntschoenen. Hij heeft van alles gefotografeerd wat er totaal niet toe doet. Na verloop van tijd kreeg ik een dik rapport; de scheur was volgens die vent amper een millimeter diep. Ik heb er een broodmes ingestoken, op een foto vastgelegd hoe diep dat de muur inging en de foto met begeleidend schrijven naar Appingedam gestuurd. Met het verzoek nu iemand te sturen met kennis van zaken.”

Bij veel Huizingers werd de schoorsteen vervangen door een plastic exemplaar, beplakt met steenstrips. Als die naar beneden komt, is het gevaar voor omstanders geringer. Wobbes vond het een volstrekt nutteloze ingreep, „puur voor de bühne”, en weigerde. „Ik heb zes keer volk over de vloer gehad om me onder druk te zetten. De laatste keer iemand van een ingenieursbureau die geen idee had van schoorsteenconstructies. De man die uitsluitsel moest geven, had hoogtevrees. Daarom is er een hoogwerker besteld. Vanuit het bakje heeft hij in mijn schoorsteen gekeken, waarna hij liet weten dat meneer toch gelijk had. Dat had de eerste de beste ervaren bouwvakker meteen kunnen vertellen. Die moet je op pad sturen: mensen die hun hele leven met ouwe huizen, kerken en boerderijen bezig zijn geweest.”

Moeizaam

Henk (54) en Salome Roseboom (52) merkten niets van de aardbeving in 2012. Het boerenechtpaar uit Bedum was op vakantie; een zoon meldde hen het nieuws. De schade leek gering. „Er lagen wat spulletjes in de kast ondersteboven, dat is het ergste niet. Van de dramatische verhalen in de kranten geloofden we niet zo veel.”

De lichte scheurvorming in het toen tien jaar oude woonhuis was ook nog geen reden voor actie. In 2015 trok Roseboom wel aan de bel, vanwege lekkage in de opslagkelder onder de stal. Ook de ernaast gelegen mestkelder lekt op de aanhechting van de buitenmuur, waardoor grondwater naar binnen loopt. „Daardoor heb ik nu onvoldoende capaciteit. Metingen van de mestgehaltes bewijzen de verdunning met water.”

Vrijwel alle boeren in het aardbevingsgebied zitten met dit probleem, weet Roseboom, die namens LTO deel uitmaakt van een groepje dat zich bezighoudt met mijnbouwschade bij agrariërs. Van compensatie is tot nu toe geen sprake. „Er komen goed betaalde deskundigen die altijd wel iets vinden wat mogelijk een andere verklaring biedt voor die scheuren. Wanneer de lekkage als aardbevingsschade wordt erkend, moeten alle stallen in deze streek worden vernieuwd. Dat wil men blijkbaar niet. Het is vechten tegen de bierkaai. Door alle verhalen zijn voor woningen heel strikte normen opgesteld; schade aan bedrijfspanden wordt niet of zeer moeizaam vergoed.”

Van de leg

In mei 2019 werd hij opgeschrikt door een zware aardbeving waarvan het epicentrum op pakweg vijfhonderd meter van zijn boerderij lag. ’s Morgens rond kwart voor zes, tijd om te gaan melken. „Ik zat net op de wc en ben er nooit zo snel weer af geweest. De muren naast me bewogen heen en weer. Toen zijn we met z’n allen toch wel een volle dag van de leg geweest.”

Alle scheuren in het huis werden direct geduid als aardbevingsschade en netjes gerepareerd, net als de bovengrondse scheuren in de stallen. „Maar bij die in de mestkelder houden ze stug vol dat er andere oorzaken zijn.”

De scheurvorming in de woning keert na verloop van tijd steevast terug. Salome heeft het intussen wel gehad met werkvolk over de vloer. „Toen ik pas een kamertje opknapte en het behang verwijderde, kwamen er weer scheuren tevoorschijn. Als je dat meldt, komt er een deskundige, er wordt een dik rapport gemaakt en voordat het gerepareerd is, ben je minimaal een jaar verder. Al die tijd zit je met een kaal vertrek. Daar heb ik geen zin meer in. Ik plamuur die scheuren zelf wel dicht. Zij repareren ze niet anders.”

Die houding werd versterkt door het komen en gaan van instanties. Klachten over de arrogante handelwijze van de NAM leidde in 2014 tot de instelling van het Centrum Veilig Wonen (CVW), dat klagers recht zou gaan doen. Vanwege kritiek op de trage afhandeling van zaken en de te nauwe connecties van het CVW met de NAM werd na de aardbeving bij Zeerijp in 2018 de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen opgericht. Die ging in 2020 op in het Instituut Mijnbouwschade Groningen.

„Om de paar jaar kreeg je mails van een nieuw bureau”, blikt Roseboom terug. „Soms van verschillende instanties tegelijk. Die vroegen dan om informatie die ik al eerder had verstuurd, waarna er weer andere figuren kwamen, die nieuwe rapporten produceerden. Je wordt er moedeloos van.”

Keet

De veehouder uit Bedum, lid van de gereformeerde gemeente te Groningen, heeft er principieel moeite mee om tegen de overheid te gaan procederen. „Al begint ook bij mij soms het bloed te koken.”

Hij meldde zich wel aan bij het loket voor agrarische mijnbouwschade, opgezet door de agrarische sector, de provincie Groningen, aardbevingsgemeenten en het Rijk. „Daar ligt onze melding over die lekke mestkelder nu twee jaar. Elke keer als ik bel, krijg ik te horen dat ze er druk mee bezig zijn.”

Sinds 2015 zag het echtpaar vijf omliggende boerderijen, allemaal van vroeger datum, tegen de vlakte gaan. Over de gang van zaken bij zijn toen al licht dementerende buurman maakt Roseboom zich nog steeds kwaad. „De experts die de schade kwamen opnemen, zeiden niks. Na overleg met hun meerdere lieten ze de volgende dag weten dat er een hotel was geregeld. Het huis was niet veilig genoeg en zou worden opgekocht. Die man wist niet wat hem overkwam en stemde toe. Het uitgekeerde bedrag lag nog onder de hypotheeksom.”

Andere buren kregen een prachtige nieuwe woning. „Die hadden blijkbaar een royale taxateur of meer haar op hun tanden. Mensen verderop wonen al vier jaar met een aantal kleine kinderen in een keet. Nu is het versterken van hun woning eindelijk begonnen. Zulke verschillen in behandeling doen de onderlinge verhoudingen geen goed.”

Raadselachtig

De laatste jaren zag Roseboom de regie vanuit de overheid geleidelijk verbeteren. „Administratief is het nu goed georganiseerd.” De soms raadselachtige verschillen in het aanvaarden of afwijzen van claims bleven bestaan. „Het meeste geld gaat naar hoogopgeleiden die weten hoe ze een brief moeten opstellen, figuren met een grote mond en mensen die bereid zijn om jaren van hun leven te vergallen met procederen.”

Een aantal deed dat met succes. Op kosten van de overheid worden huizen die al gebrekkig waren, compleet gerenoveerd en verduurzaamd of vervangen door nieuwbouw. Daartegenover staan de mensen die al tien jaar op een definitief rapport wachten.

Het slechtst zitten volgens de Bedumse veehouder de mensen met schade die net binnen de gestelde veiligheidsnormen valt. En de groep die koos voor nieuwbouw tegen een toegekend bedrag, waarna de prijzen van bouwmaterialen omhoog schoten. „Daar hebben meer Nederlanders last van”, erkent Salome, „maar hier was het geen vrijwillige keuze om nieuw te gaan bouwen.”

Windmolen

Het rapport van de parlementaire enquêtecommissie bood voor het echtpaar geen nieuws. Over het vervolg is Roseboom sceptisch. „De eerste reactie van Rutte geeft weinig hoop. Ook over de toeslagenaffaire verscheen een snoeihard rapport en we zien hoe de regering ermee omgaat. Alles moet geborgd worden. Ik begrijp dat men misbruik wil voorkomen, maar de menselijke maat is zoek. Men verzandt in het maken van rapporten en protocollen.”

Bij alle misère is er toch ook een positief puntje. Alle Groningers in het aardbevingsgebied, inclusief een deel van de stad Groningen, kregen via het Instituut Mijnbouwschade Groningen een vaste vergoeding van 10.000 euro, vrij te besteden. Plus 4000 euro die moest worden besteed aan verduurzaming. Daarnaast werd compensatie voor waardedaling van de woning uitgekeerd. Dat leverde het echtpaar Roseboom 24.000 euro op. Het totale bedrag gebruikten ze voor de aanschaf van een windmolen, die ze daarmee voor zestig procent konden financieren. In combinatie met veertig zonnepanelen wekt de molen vrijwel alle benodigde energie voor bedrijf en huis op. „Laten we dat in ieder geval waarderen”, lacht Henk.

Op de schop

Een aantal dorpen in het hart van het aardbevingsgebied gaat volledig op de schop. In Overschild blijven pakweg zeven monumentale woningen en de kerk staan. De rest wordt vervangen door nieuwbouw. Waarmee een Gronings dorp verandert in een karakterloze nieuwbouwwijk in het groen.

Ook in Loppersum wordt hard gewerkt aan het versterken, verduurzamen en vernieuwen van panden, waaronder zogenaamde rentenierswoningen die werden gebouwd in opdracht van vermogende landbouwers in ruste. Niet alleen de aannemers in de streek varen wel bij de operatie, ook verhuizers en opslagbedrijven in het noorden beleven gouden tijden. Om maar te zwijgen over bedrijven die tijdelijke woonruimte creëren. Achter het sportveld aan de Zeerijperweg verrijst in opdracht van de Nationaal Coördinator Groningen een compleet parkje met semipermanente woningen.

Enkele slimmeriken lieten met gebeurd geld in eigen tuin een chaletje bouwen, voorzien van vloerverwarming en keukentje. Daar bivakkeren ze pakweg een jaar. Bij oplevering van de vernieuwde of nieuwe woning hebben ze meteen een gerieflijk tuinhuis, dat wellicht ooit dienst kan doen als starterswoning voor een van de kinderen. Anderen kochten voor weinig geld een huis met aardbevingsschade. Vervolgens lieten ze het in het kader van de sloopregeling vervangen door een keurige nieuwbouwwoning, op kosten van de overheid.

Onderhoudscommissie

Martijn Huizinga (44) woont in het deel van de stad Groningen dat onder het aardbevingsgebied valt, maar hij ondervond weinig hinder van de bevingen. In het dagelijks leven werkt de Groninger als uitvoerder bij een Fries aannemersbedrijf, dat ook restauratiewerk verricht. De monumentale woningen die hij momenteel onder handen heeft, worden verstevigd volgens de zware norm van 2018. Het Instituut Mijnbouwschade Groningen is financieel verantwoordelijk voor het cosmetische herstel. De Nationaal Coördinator Groningen zorgt ervoor dat de woningen worden verstevigd en verduurzaamd volgens de afgesproken norm.

De totale kosten per woning liggen boven de miljoen euro. „Die mensen krijgen straks een prachtig huis terug”, erkent de uitvoeder, „maar er ging wel een lange weg aan vooraf. De meesten zijn er vijf, zes, zeven jaar voor aan het vechten geweest, zonder te weten wat het zou opleveren.”

Als voorzitter van de onderhoudscommissie van de gereformeerde gemeente te Groningen was Huizinga nauw betrokken bij de afhandeling van de schade aan de Magnalia Deï kerk. Hij kijkt er met tevredenheid op terug. De expert die namens de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen kwam kijken, leverde met een maand een gedegen rapport van 275 pagina’s. Snel daarna ontving de gemeente ruim 50.000 euro voor het herstel van de scheuren in de buitenmuren en het stucwerk aan de binnenzijde van de kerk. Alleen de buitenmuren werden gerestaureerd, door een aannemersbedrijf. „De scheuren in het stucwerk nemen we wel mee als we de wanden weer een keer sauzen.”

Steiger

Het 800 jaar oude kerkje van Huizinge liep door de aardbevingen schade op in de gewelven met middeleeuwse schilderingen. Daar wil Reint Wobbes nog wel wat over vertellen. Graag ter plekke. De kerkdeur is dankzij Wobbes altijd open voor passanten. Door op twee vingers te fluiten, demonstreert de krasse Groninger de verbluffende akoestiek in het middeleeuwse gebedshuis. „Op een dag na de aardbeving kom ik hier, ligt er een stel kerels met verrekijkers en fototoestellen in het middenpad. Ik heb gezegd: „Dat doet u verkeerd: u moet een steiger plaatsen en het hele gewelf afkloppen, om te kijken of het stucwerk los zit.” Dat vonden ze niet nodig.”

Voor de restauratie viel niet te ontkomen aan het opbouwen van een steiger. Dat kostte anderhalve week. De twee orgels en het meubilair werden volledig ingepakt. Toen de restaurateurs eindelijk aan de slag konden, bleek de schade vele malen groter dan geraamd. „Ik heb meteen contact opgenomen met het CVW in Appingedam en gevraagd te komen kijken, maar dat gebeurde niet.”

Intussen ligt er een gedegen rapport dat een goed beeld geeft van de werkelijke schade. Met het gevolg dat volgend jaar de kerk opnieuw vol steigers staat en het werk overnieuw kan gebeuren. Nu zoals het hoort. „Wij moeten zolang kerk houden in een schuur”, verzucht Wobbes. „Je wordt heel moe van al het onverstand. Aan de ene kant wordt er beknibbeld, aan de andere kant met geld gesméten. Veel woningen en boerderijen zijn nodeloos gesloopt. Ook de Rijksbouwmeester maakt zich intussen grote zorgen over wat er hier gebeurt.”

Bureauladen

Wat de Huizinger het meest verdriet, is de verandering van karakteristieke dorpen of buurten in doorsnee nieuwbouwwijken. „De woningbouwverenigingen zijn destijds opgericht om iedereen van een ordentelijke woning te voorzien. Onder het neo-kapitalistische bestel zijn het instituten met winstdoelstellingen geworden, waar alles om geld draait. Ze zien nu een geweldige mogelijkheid om met financiële steun van de overheid een prachtig nieuw bestand op te bouwen.”

Hoe het wél moet, weet hij ook niet goed, vanwege de complexiteit van de problematiek. „Duidelijk is dat door de gaswinning schade is aangericht in dit hele gebied. Dat vraagt om een ruimhartig beleid. Zeker als je ziet wat er aan het gas is verdiend, en hoe weinig daarvan in Groningen is besteed.” Over het rapport van de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen denkt hij net als Henk en Salome Roseboom. „Ik heb even nagekeken wat er is gebeurd met de rapporten van vorige enquêtes. Ze worden vooral gemaakt voor bureauladen.”

Van goudput tot bron van ellende

In 1959 wordt bij het Groningse Slochteren een immens gasveld ontdekt. De exploitatie van het gas wordt uitbesteed aan de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). De Groningse ir. Willem Meiborg waarschuwt al vroeg voor toekomstige schade door ernstige bodemdaling, maar de NAM verwijt hem onkunde en paniekschoppen. Hetzelfde lot ondergaat sociaal-geograaf Meent van der Sluis.

De eerste geregistreerde aardbeving in het gebied vindt plaats in 1991, met Middelstum als epicentrum. Geoloog Peter van der Gaag adviseert een deel van de aardgasbaten apart te zetten voor aardbevingsschade, maar daar wordt niets mee gedaan. Het evaluatierapport van de Mijnbouwwet in 2007 besteedt zelfs geen aandacht aan de aardbevingen. Terwijl een jaar eerder een beving met een kracht van 3.5 heeft plaatsgevonden, opnieuw bij Middelstum. Toenemende zorg van de burgers leidt in 2009 tot de oprichting van de Groninger Bodem Beweging. De NAM verklaart de aardbevingen primair uit bodemdaling door de uitdroging van veen- en kleigrond, schommelingen in het grondwaterpeil en breuklijnen in de grond. De invloed van de aardgaswinning zou gering zijn.

Na de aardbeving bij Huizinge in 2012 geeft het Staatstoezicht op de Mijnen het dringende advies om de winning te verminderen van 42,5 miljard naar 12 miljard kubieke meter per jaar. Desondanks wordt de productie in 2013 verhoogd naar 54 miljoen kuub. Het leidt tot enkele tientallen lichte aardbevingen.

In 2015 publiceert de Onderzoeksraad voor Veiligheid een hard rapport. Terechte kritiek op de gaswinning is jarenlang genegeerd en de veiligheid van de burgers is onvoldoende gehonoreerd. De jaren erna wordt de gasproductie naar beneden bijgesteld; in 2020 besluit de overheid de winning met drie jaar af te bouwen. De inval van Rusland in Oekraïne leidt tot heroverweging van dat besluit.

Begin 2023 verschijnt het rapport van de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen, dat naadloos aansluit bij vorige kritische rapporten. Stedenbouwkundige Goord van Merode, die zijn master -scriptie wijdt aan de besluitvorming ten aanzien van de aardgaswinning, constateert in zijn recent verschenen scriptie het ontbreken van integraal beleid voor bodembeheer vanwege de verkaveling van beleidsterreinen en het ontbreken van centrale regie. De neoliberale agenda van de overheid heeft geleid tot een cultuur van ”vuilnisbak-besluitvorming”, stelt de stedenbouwkundige, met een veelheid aan „werkgroepen, stuurgroepen, projectgroepen, commissies, bemiddelaars en speciale gezanten waar men vragen kan droppen die vervolgens jarenlang onbeantwoord blijven.”

Wat bureaucratie wordt genoemd, is volgens Van Merode in essentie anarchie. „De besluitvorming wordt steeds meer gekenmerkt door willekeur, samenloop van omstandigheden, persoonlijke voorkeuren of deals die worden gesloten door bepaalde betrokkenen.”

De door minister Henk Kamp in 2014 aangekondigde versterking of vervanging van panden in het aardbevingsgebied begint pas in 2017. In 2023 zijn nog maar enkele duizenden van de 27.000 geïndiceerde gebouwen versterkt of vervangen. Bij de afhandeling van de mijnbouwschade zijn volgens Goord van Merode meer dan dertig instanties betrokken. Dat komt de snelheid en efficiëntie in de operatie niet ten goede.

Lees het artikel in Terdege (nr. 15, 11 april 2023).

Beeld: Renate Bleijenberg-van Leeuwen