Leven uit vergeving

Tijdens zijn loopbaan als psycholoog ging Johan van Vugt theologie studeren. De voormalige CHE-docent, nu predikant van de hersteld hervormde gemeente te Kruiningen, wist zich daartoe geroepen, maar de psycholoog in hem laat zich niet verdringen. „Dat geeft ook niet; mijn achtergrond komt me in het pastoraat meer dan eens van pas.”

Psychologie en theologie ervoer hij nooit als een tegenstelling. „In de studie psychologie werd ik soms geconfronteerd met denkbeelden die op gespannen voet staan met de Bijbel, maar dat is in de theologie niet anders. Vooral in het pastoraat is het zeer behulpzaam als je wat inzicht hebt in de achtergronden van het denken en gedrag van mensen. Hoe verhoudt je opvoeding zich tot je zelfbeeld, hoe komt zelfreflectie tot stand?”

Als psycholoog werkte hij een aantal jaren in een forensisch psychiatrisch centrum, breder bekend als een tbs-kliniek. Vooral daar werd hij indringend geconfronteerd met het thema schuld en vergeving. „De bewoners waren doorgaans geen mensen die zich hun schuld meteen toe-eigenden. Meestal presenteerden ze zich als slachtoffer van de omstandigheden, soms zelfs van de persoon die ze ernstig letsel hadden toegebracht. Of erger.

Ik kwam er ook mensen tegen die door hun stoornis niet ontvankelijk waren voor enig schuldgevoel. Dat vond ik lastig. Vanuit de Bijbel ben je ervan overtuigd dat we altijd verantwoordelijk blijven voor ons gedrag. Een stoornis neemt de schuld door een misdaad niet weg, al heeft die wel een ander karakter als mensen om welke reden dan ook de gevolgen en reikwijdte van hun misdaad niet kunnen overzien. Vandaar het spreken over totale of gedeeltelijke ontoerekeningsvatbaarheid.”

Heeft het begrip schuld een andere lading nu u predikant bent?

„Naast mijn werk in de kliniek had ik een eigen praktijk. Ook daar was ik vaak bezig met het bespreken van schuldgevoelens. Eerst probeerde je dan duidelijk te krijgen of er sprake was van objectieve schuld of van een subjectief schuldgevoel, waarvoor geen reële grond was. Vanwege mijn behoorlijk seculiere cliëntenpopulatie kwam ik maar zelden tot het diepere niveau van de existentiële schuld van ons allen ten opzichte van God. Dat is in mijn huidige werk anders. Kerkmensen weten in ieder geval verstandelijk van deze schuld en de relatie daarvan met alles wat ons in dit leven aan verdrietelijkheid overkomt. Ook in het contact met medemensen.”

Wat verstaat u precies onder schuld?

„Het overtreden van een norm. In de psychologie kan dat een norm zijn die je jezelf hebt opgelegd of die anderen je opleggen. In Bijbelse zin gaat het over de overtreding van Gods norm; Zijn goede geboden. De Heere vraagt volmaakte gehoorzaamheid daaraan en eist Zijn beeld van ons terug. We zijn geen slachtoffers maar schuldenaars. Impliciet heeft dat altijd een plaats in de prediking. Onlangs bepreekte ik zondag 2 tot en met 4 van de Heidelbergse Catechismus, dan komt het heel expliciet aan de orde.”

Hoe vaak confronteert het pastoraat u met de worsteling met schuldgevoelens?

„Afgezien van de bezoeken bij geboorten en jubilea gaat het daar eigenlijk altijd wel over. Vaak in relatie tot de vraag: hoe weet ik dat mijn zonden vergeven zijn? Of: als ik vergeving ontving, hoe kan het dan zijn dat ik toch…? Daarnaast is er de vraag hoe anderen te vergeven bij conflicten: met kinderen, binnen de familie of in de gemeente.”

Welke waarde kent u toe aan schuldgevoel?

„Grote waarde. Dat gevoel is ook in de kerk niet vanzelfsprekend. Wat dat betreft is er een parallel met mijn werk van destijds in een tbs-kliniek. Het feit dat we schuldig zijn, betekent niet dat we er werkelijk last van hebben. Dat is triest, want alleen in de weg van een doorleefde erkenning van de schuld komt er ruimte voor vergeving. Verticaal en horizontaal. Van nature hebben we allemaal de neiging om bij de schuldvraag weg te lopen, of in de slachtofferrol te kruipen. Wat kan ik eraan doen dat Adam zo nodig van die vrucht moest eten? Een ander begint over zijn opvoeding. Het vluchtgedrag kom je in alle varianten tegen.

Aan de andere kant zie je soms een ongezond schuldgevoel, door depressieve klachten of perfectionisme. Dat leidt bij mensen weleens tot de vraag of dingen die in hun kindertijd zijn gebeurd, niet voorkomen hadden kunnen worden door anders te handelen. Daarmee overvraag je jezelf. Op zulke momenten ben ik blij met mijn achtergrond als psycholoog.”

Is algemeen schuldgevoel altijd te onderscheiden van schuldgevoel dat christus doet aangrijpen?

„Niet altijd. Wel krijg je meer duidelijkheid als je gericht doorvraagt. Bij het Bijbelse schuldbesef is de zonde een realiteit en worden concrete zonden beleden. Soms zelfs zonden uit de vroege jeugd. Met een vaag schuldgevoel kan ik niet zo veel, net zo min als met een spreken over vergeving dat vooral gebaseerd lijkt op emotie. Dat is een reëel gevaar, zeker in onze emocultuur. Kenmerkend voor Bijbels schuldgevoel en ware vergeving is dat ze ons brengen en houden bij het kruis van Christus. Daar ontvangen we vergeving en verzoening.”

Jezus verbindt het ontvangen van vergeving aan het schenken van vergeving aan anderen.

„Ook dat is een kenmerk van de verzoening met God. Bij het leven uit de vergeving die je door Jezus ontving, past geen hardheid ten opzichte van anderen. De Bijbel leert ook het omgekeerde: als je niet bereid bent tot vergeving, hoe denk je dan zelf vergeving van God te ontvangen?”

U spreekt bewust over de bereidheid?

„Ja, omdat een voorwaarde voor vergeving oprecht berouw is. Waar dat ontbreekt, iets wat je nogal eens ziet bij daders van bijvoorbeeld incest, kan en mag niet van het slachtoffer worden gevraagd dat die toch vergeving schenkt. Er gaat ook iets mis als daders vergeving zien als iets waar ze recht op hebben.

Psychologische bezien moet je mensen bovendien de tijd geven voor vergeving. Bij ingrijpende zaken is dat vaak een langdurig proces. Vergeven terwijl je er innerlijk nog niet aan toe bent, kan averechts werken.”

De vroege kerk legde grote nadruk op boetedoening. Terecht?

„Dat aspect zijn we te veel kwijtgeraakt. Daardoor heeft vergeving vaak iets oppervlakkigs gekregen. Leerzaam in dit verband is de wijze waarop Jozef omging met de schuld van zijn broers. In onze gemeente hebben we een aantal trajecten van schuldbelijdenis achter de rug. Ik ben momenteel wat aan het schrijven over dit onderwerp. Hoeveel tijd neem je voor zo’n traject, welke stappen neem je daarin, hoe voorkom je oppervlakkig schuld belijden, is op bepaalde punten concrete genoegdoening gewenst? Wij maken vergeving meestal heel geestelijk en innerlijk. Dat lijkt diep, maar juist hierdoor kan vergeving iets goedkoops krijgen.”

Wat verstaat u precies onder vergeven?

„Kwijtschelden of, nog beter: loslaten. Dat is de betekenis van het Griekse woord voor vergeven. De claim die je bij de ander hebt, laat je los, waardoor de weg naar verzoening openligt. Als je vanwege het ontbreken van berouw bij de ander niet verder kunt komen dan vergevingsgezindheid, laat je de zaak los door die over te geven aan God.”

Is het kwaad dan totaal weg?

„Nooit helemaal, want we zijn slechte vergeters. Je hoeft het ook niet te vergeten. De vraag is hoe je ermee omgaat. Er wordt wel gezegd dat Gods vergeven ook vergeten is, maar dat betwijfel ik. Als Israël opnieuw Zijn geboden overtreedt, doet de Heere niet alsof dat de eerste keer is. Hij herinnert het volk aan zijn vroegere overtredingen. Wel kun je zeggen dat als de Heere vergeeft, Hij er niet meer op terug wíl komen. Dat is voor ons heel moeilijk, toch wordt het wel van ons gevraagd. Anders hebben we niet echt vergeven. Dat lukt nooit in eigen kracht; je hebt er genade voor nodig.”

beeld: Niek Stam