„Wij noemen onze behandeling opereren zonder snijden”

Behandeling met röntgenstraling betekende een doorbraak in de kankergeneeskunde, maar het was schieten met hagel. Dankzij prof. Jan Lagendijk is het nu mogelijk om zelfs bewegend weefsel gericht te bestralen.

Officieel ging prof. Jan Lagendijk (68) onlangs met pensioen, maar hij is nog zo’n twintig uur per week te vinden in het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Om zijn levenswerk te perfectioneren.

Met zichtbaar genoegen geeft hij een rondleiding door het zenuwcentrum van de afdeling radiotherapie, waaraan hij tientallen jaren leiding gaf. Daar staan niet alleen de computers die de geavanceerde bestralingsapparaten aansturen. Ook ”het museum” is hier gevestigd.

Tekeningen aan de wand geven een indruk van de stappen die zijn doorlopen om een bestralingsapparaat –in vakjargon een lineaire versneller– te combineren met een MRI-scanner. Lagendijk werd daarbij geassisteerd door een team van trouwe werknemers, onder wie Jan de Kok. „Het is hier nooit saai geweest”, lacht deze techneut, van origine MTS’er.

Samen met zijn gewezen baas geeft hij tekst en uitleg bij het door hen gefabriceerde prototype van de MR-Linac. De versneller haalde Jan in China. „Samen met Magnex, een bedrijf in Engeland, hebben we een gespecialiseerde MRI-scanner gemaakt.”

Met een karbonaadje van de SPAR, rijdend op een wagentje van Lego, werd in 2008 de proef op de som genomen. Wat vrijwel niemand geloofde, werd daarmee aangetoond. Het was inderdaad mogelijk om beeldvorming met magnetic resonance imaging (MRI) te combineren met bestraling. „Dat was wel een spectaculair moment, ja.”

Tegelwijsheid

Voor het uitvoeren van metingen ontwikkelden Lagendijk en zijn team tal van instrumenten die niet op de markt te krijgen waren. „Alles moesten we zelf bedenken. Op een gegeven moment waren twintig promovendi ermee bezig. Straling meten bij een gewone versneller is iets anders dan straling meten in een magnetisch veld. In het begin kregen we heel rare uitslagen. Dan moet je zien te begrijpen wat de oorzaak is.” Het jarenlange proces is samengevat in de tegelwijsheid op een stuk papier. „Wie van project naar project sluipt, moet niet vergeten welke planken kraken.”

Kort na de succesvolle karbonaadjesproef zat Lagendijk aan tafel met Laurent Leksell, eigenaar van het Zweedse bedrijf Elekta. „Dat was destijds gespecialiseerd in heel nauwkeurige bestraling van hersentumoren. Het bedrijf is opgericht door vader Lars Leksell, een neurochirurg. In restaurant Karel V heb ik Laurent uitgelegd wat onze MRI-versneller moest kunnen. Op een gegeven moment zei hij: „Wat ik doe met hersentumoren, kun jij dus met dit systeem overal in het lichaam, zelfs als weefsel beweegt.” Dat was een goede samenvatting. We hebben elkaar de hand geschud en Elekta ging met ons in zee.”

Simulatoren

Intussen heeft de Zweedse onderneming zo’n 500 miljoen euro in het product geïnvesteerd. „Voor je zo’n prototype hebt omgevormd tot een klinisch systeem, ben je wel even verder”, constateert Lagendijk. „In geld en in tijd. Onze eerste klinische MR-Linac kregen we in 2017, het jaar daarop gingen we er officieel mee werken.”

Inmiddels heeft het Universitair Medisch Centrum Utrecht drie MR-versnellers en een aantal MRI-simulatoren die gebruikt worden om behandelingen te plannen. Naast alle technische ontwikkelingen werd klinisch onderzoek opgezet en een scholingstraject opgetuigd. „Je hebt ook mensen nodig die met zo’n apparaat kunnen werken of het verder verfijnen. Dat vraagt om het opleiden van fysici, artsen en laboranten. We krijgen hier mensen uit de hele wereld.”

Jan de Kok geeft jaarlijks een practicum aan studenten natuurkunde uit Utrecht en Eindhoven, die nog vrijwel niets van radiotherapie weten. Hij leert ze wijnflessen om te bouwen tot röntgenbuizen en lege soepblikjes tot detectoren waarmee de straling kan worden gemeten. „Het gaat erom dat ze het principe van straling gaan begrijpen.”

Lees het hele artikel in Terdege (nr. 5, 22 november 2022).

beeld: Renate Bleijenberg