Runderpest, de „vreeselijkste aller veeziekten”

Een eeuw eerder, voor de grote uitbraak in 1865, trof de runderpest de Nederlandse veestapel drie keer. In 1713-1715 was er een „een groote sterfte onder ’t runtvee, soo datter wel 300 of 400 meest koejen binnen vier of vijf dagen gestorven sijn. Aen de Eijgenaars is seer strengh bevolen, de gesturven beesten aenstonts te begraven of verbranden”, aldus het dagboek van ene Lambert Rijckxz Lustigh. Besmette koeien kregen hoge koorts, zweren in de bek, slokdarm, magen en darmen en stierven massaal, terwijl zwangere koeien hun kalf konden verliezen. Geen wonder dat Rijckxz Lustigh verzuchtte: „Och, dat het de Heere onse Godt, hier bij woude laten. Wij souden hem van herten loeven en dancken.” Vooral de pest van 1744-1745 trok diepe sporen. Sommige boeren verloren al hun dieren. Zo eindigde een Groningse boerin die in 1745 haar veestapel beschreef, met de treurige woorden: „doch sijn in de tijt van tijn a twalf daegen alle gestorven”. Het waren met name veerijke gebieden, waar veel koeien dicht op elkaar leefden, die zwaar werden getroffen. Aan het begin van de winter, als de dieren weer op stal gingen en dus dicht op elkaar leefden, vielen de meeste slachtoffers. Krap twintig jaar later was de pest er weer en nu voor langere tijd: tussen 1769 en 1789 hield de ziekte huis onder het vee. ## Schade Daarna was het zo’n tachtig jaar rustig tot er in augustus 1865 een nieuwe uitbraak volgde van de ”veetyphus”, zoals de ziekte ook wel werd genoemd. Een „ramp, die in vier maanden tijds eene schade van twee millioen guldens aan de veehouders in Holland en Utrecht heeft toegebracht”, zo meldde het tijdschrift De Gids. De gevolgen zwaren enorm, zo waarschuwde de schrijver: „minstens een vierde gedeelte van onzen rundveestapel, of eene waarde van ruim twee en dertig millioen” dreigde te worden vernietigd. De uitbraak was afkomstig uit Engeland, waar de runderpest toen al rondging. De eerste besmette koeien bevonden zich in Kethel, vlakbij Schiedam. De dieren waren naar Engeland geëxporteerd, maar daar niet verkocht. Terug in Nederland werden de beesten –ondertussen in Engeland besmet– wel verkocht. In korte tijd werden tientallen dieren ziek, maar de landelijke overheid greep laat in. Thorbecke, de liberale premier, vond dat de lokale overheid eerst aan zet was. Pas eind oktober trof het rijk „buitengewone maatregelen tot afwending van besmettelijke veeziekten en tot wering harer uitbreiding en gevolgen”. Veeartsen konden niets doen. Tegen de ziekte bestond geen medicijn; een Utrechtse hoogleraar raadde in 1830 boeren aan om „de ligchamen der dieren dagelijks te wrijven en te borstelen”. Een mengsel van „alsem, of in deszelfs plaats drieblad, wilgenbast, of in deszelfs plaats eikenbast, kalmus-wortel, gentiaan-wortel, jenever-bezien, oester-schelpen, zwavel, teer” kon ook helpen, meende de professor. >Van de zeventien koeien die de dominee inentte, stierven er veertien. ## Afsluiten Toch was al decennia bekend dat de ziekte een besmettelijke ziekte betrof. Ook was bekend dat ”variolatie” of ”inoculatie” –de oude benamingen voor inenting– de pest kon voorkomen. Engelse inentingen bewezen hun werking. Experimenten in Nederland verliepen minder succesvol. De remonstrantse dominee Nozeman probeerde halverwege de achttiende eeuw koeien in te enten. Van de zeventien koeien die werden ingeënt, stierven er echter veertien. Ook de Friese, gereformeerde predikant Alta poogde vee te vaccineren, maar hij gebruikte kalfjes. Die waren goedkoper dan koeien. Tijdens de uitbraak aan het eind van de negentiende eeuw zag veearts Snellen mogelijkheden voor vaccineren. In zijn boek ”De bestrijding der runderpest in Nederland” beschreef hij vaccineren als een van de mogelijkheden om de ziekte gecontroleerd te laten uitwoeden. „Door al het vee in het centrum der epizoötie –een epidemie bij dieren– in te enten, heeft men het middel in de hand de ziekte snel te laten uitwoeden.” Toch koos de overheid daar niet voor. Eind oktober besloot de regering het getroffen gebied af te sluiten. Om de grenzen te bewaken, werd de cavalerie –militairen te paard– ingezet om de politie te helpen. Korporaals kregen tijdelijk de status van hulpofficier van justitie om overtreders te kunnen aanpakken. >Vooral de pest van 1744-1745 trok diepe sporen. Sommige boeren verloren al hun dieren. ## Razendsnel Maar het was al te laat. Ook al was in november 1865 heel Zuid-Holland afgesloten, de ziekte breidde zich razendsnel uit. Eind november liep het besmette gebied tot Amsterdam en Utrecht, een paar maanden later tot bij Barneveld. Het gebied groeide zo dat er niet genoeg militairen beschikbaar waren voor bewaking. Boeren smokkelden gezonde dieren tussen ‘de mazen van het net’ van de bewaking door, zodat zij meer geld van de overheid konden vragen voor onteigende dieren. Dat het leger militairen bij boeren inkwartierden, hielp ook niet. De Tweede Kamer meldde dat de bewakers „weldra goede vrienden werden met de boeren” en bereid waren „één oog toe te doen”. Een halfjaar na de uitbraak bij Kethel bereikte de ziekte alle provincies. De regering greep harder in. Vanaf 30 april 1866 moesten dode dieren worden begraven. Voor de arme bevolking was dat een tegenvaller: vleesprijzen schoten omhoog. ’s Nachts werden dode dieren daarom weer opgegraven. De regering zorgde voor bewaking bij die begraafplaatsen. Toen in Alphen aan de Rijn een groep mannen toch een dode koe wilde opgraven, schoten militairen op hen. Eén man overleefde dat niet. ## Toezicht In 1867 scherpte de regering de maatregelen verder aan: het vervoersverbod werd uitgebreid, besmet vee moest onteigend en gedood worden en speciale ambtenaren hielden voortaan toezicht. Om die maatregelen af te dwingen, waren extra soldaten nodig. Uiteindelijk hielpen meer dan 3500 militairen mee. Toen in Schoonrewoerd arbeiders die kuilen voor de dode dieren groeven, stenen naar hun hoofd kregen, schoten militairen te hulp. Letterlijk. Twee stenengooiers stierven, vier raakten gewond. Die harde aanpak hielp. In de herfst van 1867 was de uitbraak voorbij. Maar dat had wel het leven gekost van 114.593 runderen en vier mensen. :::kader 1:::

Runderpest, de „vreeselijkste aller veeziekten”

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege
op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Runderpest, de „vreeselijkste aller veeziekten”

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Impressie van Terdege
op Instagram