Jodenhaat als teken aan de wand

Corona en het conflict tussen de Palestijnen en Israël deden het aantal antisemitische incidenten explosief toenemen. Decennia na de moord op 6 miljoen Joden is Jodenhaat in Nederland nog springlevend. Eddo Verdoner, werkzaam als Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding: „De kerk moet scherp zijn en terugdenken aan de keuzes die in de oorlog gemaakt zijn.”

Sinds 1 april is Verdoner werkzaam als coördinator, nadat de VVD en ChristenUnie hadden opgeroepen zo’n functie in te stellen. Voor Joods Nederland was Verdoner geen onbekende. De ondernemer en adviseur combineerde zijn werk met verschillende bestuursfuncties, onder andere bij het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) en het Centraal Joods Overleg (CJO). „Wat ik miste in mijn werk, was dat ik niet aan het eind van de dag naar huis kon gaan en kon zeggen: „Ik heb iets bijgedragen aan een maatschappelijk doel.” De strijd tegen onrecht heb ik me altijd enorm aangetrokken. Antisemitisme kwam daarbij steeds weer naar boven. Ik heb een intrinsieke motivatie gevoeld om te kijken of ik daar iets aan kon doen. Om het normaler en gewoner te maken om Joods te zijn.”

Het staat voor de kersverse Coördinator Antisemitismebestrijding buiten kijf dat het aantal gevallen van antisemitisme fors is gegroeid. „Er is door de Europese Unie onderzoek gedaan naar de eerste drie maanden van 2020. Die zijn vergeleken met die van 2019 en daaruit blijkt een enorme toename, schrikbarend. En dat was nog vóór het conflict in de Gazastrook oplaaide. Dat heeft ook weer een hele hoop antisemitische uitingen en handelingen voortgebracht.”

Ook andere organisaties constateerden een toename. Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) zag vorig jaar het aantal antisemitische incidenten met 35 procent stijgen. De Britse antisemitismewaakhond telde tussen mei en juni van dit jaar niet minder dan 628 incidenten.

Sociale verhoudingen

Zorgwekkend, vindt Verdoner. „De Joodse bevolking is maar een heel klein gedeelte van Nederland, misschien 50.000 mensen. Maar uit onderzoek blijkt dat het merendeel van de meldingen van discriminatie Joden betreft. Mensen voelen zich niet veilig op school, op het werk, in de speeltuin.

Maar antisemitisme is niet alleen gevaarlijk voor Joden, het is gevaarlijk voor de democratie. Jodenhaat is als de kanarie in de kolenmijn, die het giftige gas als eerste ruikt. Als antisemitisme vrij spel krijgt, volgen fascisme, inperking van de vrijheid van meningsuiting en dat heeft impact op de niet-Joodse bevolking.

Professor Jehoeda Bauer, een historicus die veel over antisemitisme heeft geschreven, gaf onlangs op een conferentie een goed voorbeeld. In de Tweede Wereldoorlog zijn 6 miljoen Joden vermoord, maar, zei hij, er zijn ook nog eens 30 miljoen niet-Joden gedood. Dat geeft aan hoe gevaarlijk antisemitisme is voor de hele bevolking, als een teken aan de wand dat er iets mis is in de sociale verhoudingen. Als je dat niet bestrijdt, dan zul je zien dat het de rest van de mensen ook raakt.”

Mensen die zich schuldig maken aan antisemitisme zijn in allerlei delen van de samenleving te vinden. „Je kunt niet zeggen dat de daders in één groep zitten. Er zijn grofweg vier categorieën. Religieus antisemitisme kan vanuit islamitische hoek zijn, maar het kan ook vanuit gereformeerde of katholieke hoek komen. De paus heeft bijvoorbeeld recent het gebruik van de Latijnse mis aangekaart, waarin wordt opgeroepen om Joden te bekeren. Maar het kan ook in sommige extremistische moskeeën voorkomen, waar Joden worden vergeleken met dieren.”

Speerpunt

„Het komt ook voor in extreemlinkse groepen waar het idee leeft dat Joden uit zijn op een werelddominantie van het kapitaal. In extreemrechte hoek wordt gesproken over raszuiverheid. Joden zouden de witte dominantie van de wereld in gevaar brengen. En dan is er nog de ‘autochtone’ Jodenhaat, de volksfabels, de kleine antisemitische dingen. „Pas maar op, want Joden zijn sluw, ze zijn op je geld uit en niet te vertrouwen.””

Die verschillende groepen zorgen er volgens Verdoner voor dat er geen makkelijk oplossing is. „Dat is het probleem bij antisemitisme: er is geen eenduidige oplossing, omdat het zich in verschillende vormen voordoet.

Ik heb daarom drie speerpunten. Allereerst het meten en registreren van incidenten. Kijken waar het gebeurt, kijken wie erachter zit, welke groeperingen het zijn. En kijken hoe het aangifteproces verloopt. Het tweede punt is het bestrijden van antisemitisme door voorlichting en educatie op scholen, werkplekken en sportclubs. En in de derde plaats het behoud en koesteren van de Joodse cultuur in Nederland. Er is in Nederland een kleine kans dat je een Jood tegenkomt, dus er moet worden uitgelegd wat Joden zijn, dat het normaal is om Jood te zijn, wat de bijdrage is van Joden aan de Nederlandse maatschappij.”

Verdoner wijst naar het voorbeeld van zijn Duitse collega, die zich niet alleen bezighoudt met het bestrijden van antisemitisme, maar ook met het Joodse leven in Duitsland. „Onbekend maakt onbemind. Antisemitisme aanpakken, betekent ook: laten zien wat Joden zijn, wat is de Joodse cultuur is. Dat kan door onderwijs, door festivals. Maar ik wil graag dat de overheid dat doet en zeker de minister-president als boegbeeld van die overheid. Bijvoorbeeld na zijn wekelijkse interview. Het zou mooi zijn als hij zou zeggen: „Het is vandaag of morgen Pesach. Ik wens alle Joodse Nederlanders een goede feestdag.” Dat doet zo veel.”

Ingrijpen

Voor het allergrootste deel is het gesprek de oplossing, meent de coördinator. „Maar het kan nooit alleen gesprek zijn. Dat maakt het tandenloos. Je moet ook werken aan repressie, het registreren, vervolgen en bestraffen van antisemitische uitingen. Zodat mensen weten dat de maatschappij een norm stelt en ook handhaaft. Als je dat een keer doet, heeft dat effect op honderd uitingen, op duizend.”

Strafrechtelijke vervolging van Jodenhaat is in Nederland echter niet gemakkelijk. Er is in de Nederlandse wetgeving bijvoorbeeld geen artikel dat het ontkennen van de Holocaust, de moord op miljoenen Joden, expliciet strafbaar stelt. In Duitsland is Holocaustontkenning wél verboden. Verdoner heeft nu de oproep aan het kabinet gedaan om dat in Nederland ook in te voeren.

„Nu wordt het ontkennen van de Holocaust aangepakt op basis van een artikel dat ”groepsbelediging” verbiedt. Als je zegt dat Joden het hebben verzonnen, is dat belediging. Maar het is de vraag of ontkenning op zichzelf strafbaar is. Dat moet juridisch echt dichtgetimmerd worden.

De maatschappij geeft daarmee aan: Dát zijn de grenzen van de vrijheid van meningsuiting. Waarom? Omdat je je, om die vrijheid van meningsuiting te kunnen blijven garanderen, moet beschermen tegen haat en tegen oproepen tot geweld. Als ik zeg dat iedereen alles mag zeggen, dan kan ik oproepen om iemand te vermoorden. Het gevolg is dat een ander wordt beperkt in zijn vrijheid. Er is dus een grens: als het oproept tot haat of geweld, dan moet je ingrijpen, juist om die vrijheid te beschermen.”

Niet gedogen

Terreurorganisatie Hamas vuurde in mei een regen van meer dan 4000 raketten op Israël af. Het Israëlische leger reageerde door onder andere tunnels en lanceerplaatsen te beschieten. Veel media vonden de Israëlische reactie buiten proportie. Op sociale media werd massaal gereageerd met #freepalestine. Ook in Nederland werd gedemonstreerd. In Amsterdam werd aan het gebouw van de Rijksakademie van Beeldende Kunsten een spandoek opgehangen met de tekst ”From the river to the sea, Palestine will be free”.

„Shockerend”, vindt Verdoner. „Als je geen kritiek op Israël mag hebben, beschouw je Israël niet als een volwaardig land. Maar soms gaat de kritiek op Israël over in antisemitisme. Er waren bijvoorbeeld beelden van een demonstratie in Engeland waar iemand een afbeelding van Jezus aan het kruis omhooghield en zei: „Laat ze niet met jullie doen wat ze met Hem hebben gedaan.” Dat vond ik een van de meest tekenende voorbeelden: mensen die Joden als Jezusmoordenaars beschouwen en daarom vinden dat Israël nu ook slecht bezig is. Daar zie je dat kritiek op Israël overgaat in antisemitisme.

Daar mag je geen centimeter aan toegeven. Je mag het niet gedogen, niet accepteren, geen onderdeel laten zijn van vrijheid van meningsuiting. Het is haatzaaien en het roept vroeg of laat op tot geweld.

Je kunt een tekst als ”Free Palestine from the river to the sea” niet verbieden, maar je kunt wel uitleggen dat je daarmee eigenlijk zegt dat je de staat Israël wilt opheffen. Daarmee maak je Joden vogelvrij. Dat is de opmaat voor vervolging. Als je het recht wegneemt van Joden om een eigen staat te hebben, maak je de Joden weer kwetsbaar.”

Veel verzet

Kerken moeten daarom óók alert blijven, meent Verdoner. „De Protestantse Kerk in Nederland heeft excuses aangeboden voor de rol in de oorlog en de tijd tot aan de oorlog. Er is voor de oorlog een klimaat geschapen waarin antisemitisme kon groeien. Kerkelijke politici die aan de macht waren vonden zelfs na de Kristallnacht dat Nederland geen Joodse vluchtelingen uit Duitsland moest opnemen. Die ”vreemde elementen zouden schadelijk zijn voor ”het karakter van den Nederlandschen stam”.”

Tijdens de Kristallnacht, die plaatshad in de nacht van 9 op 10 november 1938, werden in heel Duitsland Joden en Joodse bezittingen aangevallen door de nazi’s. Zo’n 1400 synagogen werden in brand gestoken. Na de Kristallnacht probeerden veel Joden Duitsland te ontvluchten, waarop Nederland op 15 december de grenzen sloot.

Tegenover die houding ziet Verdoner ook een andere kant: „Vanuit diezelfde kringen is er óók veel verzet gepleegd. Er zijn ook veel mensen gered door wat er door kerken gedaan is. Dat laat zien dat mensen zelf een eigen moreel kompas hebben en zelf datgene wat zij Schrift noemen, moeten toepassen op hun eigen levens en keuzes.

Dat is iets waarin God –voor zover ik daar iets over mag zeggen– een mens heeft doen onderscheiden van andere levensvormen. De mens heeft de keuze om datgene te doen wat goed is, ongeacht wat iedereen om je heen doet, of dat nou op je werk, in de kerk of op school is.

Dat vond ik mooi aan het verzet in de kerk. Er waren groepen, die zeiden: „We moeten gehoorzamen. Het gezag komt van boven, dus ook het gezag van de Duitsers.” Maar andere mensen zeiden: „Nee! Joden en christenen zijn allebei geschapen naar het beeld van God. Als ik de één discrimineer, discrimineer ik het beeld van God, dus antisemitisme is fout.” Die mensen hebben een heel andere keuze gemaakt.

Die keuzes moeten we erkennen, uitlichten, belonen en als voorbeeld aan andere mensen laten zien, ook binnen de kerken. Of het nu gaat om antisemitisme dat voortkomt uit theologische ideeën, zoals de vervangingstheologie, of om Jodenhaat die getriggerd wordt door het conflict in het Midden-Oosten, de kerk moet scherp zijn en terugdenken aan de keuzes die in de oorlog gemaakt zijn. Toen hebben mensen gezegd: „Ik laat me niet leiden door wat een instituut vindt, maar door wat er staat in de Geschriften die ik geloof.””

Weg uit Europa naar Israël

Steeds meer Joodse Nederlanders overwegen naar Israël te verhuizen vanwege het toenemende antisemitisme. Precieze cijfers daarover zijn niet bekend. Uit cijfers van het Jewish Agency, de organisatie die verantwoordelijk is voor emigratie naar Israël, blijkt dat in 2019 56 Nederlanders naar Israël emigreerden.

Onlangs maakte ook rabbijn Evers bekend naar Israël te verhuizen. Tegen het Reformatorisch Dagblad zei hij dat zijn vertrek “samenhangt” met de Jodenhaat en zijn verwachting dat de komende tijd “allerlei krachten zich tegen Israël zullen keren.”

In het Nieuw Israëlietisch Weekblad vertelde een moeder over de haat waarmee haar kinderen werden geconfronteerd: “Ik vrees echt dat het de keuze wordt tussen vertrekken of assimileren. Zodra alle kinderen van de middelbare school af zijn, willen we hier weg. Naar een plek waar niemand weet dat we Joods zijn.”

In andere Europese landen is een soortgelijk patroon te zien. Een groot deel van de Franse Joden overweegt te emigreren. En in 2019 vertrokken 2478 Franse Joden naar ”haEretz”, ”het land”. Daarmee is Frankrijk koploper in Europa. Uit België vertrokken 101 Joden, uit Duitsland 174.

Het artikel stond in Terdege (nr. 26, 15 september 2021).

beeld: Tineke van der Eems