De Katoendrukkerij bij de Amersfoortse Koppelpoort: net een schilderij

Ik ben niet zo creatief, hoor!” zeggen mensen soms, zodra ze de Katoendrukkerij binnenstappen. Het zijn bijvoorbeeld leerlingen uit het voortgezet onderwijs die met hun klas komen drukken, groepjes vriendinnen of collega’s. In een of twee uur tijd mogen ze met handgesneden, houten stempels een katoenen tas of zakje bedrukken. Een eerste kennismaking met het katoendrukken.

Na afloop stapt iedereen de deur uit met een mooi werkstuk, vertelt Nathalie (60), eigenaresse van de Katoendrukkerij. „Ook van degenen die zichzelf niet creatief vinden, hoor ik dan: „Het was heel leuk!” Tijdens de workshop ontdekken ze hoe fijn het is om iets met je handen te maken. Dat is een bemoedigende ervaring.”

Masterclasses

Het bedrukken van katoen is een van de oudste druktechnieken ter wereld. „Er wordt gezegd dat uit deze techniek de boekdrukkunst is voortgekomen.”

In de Katoendrukkerij bedrukt Nathalie stoffen in opdracht en geeft ze workshops en cursussen. De doelgroep daarvoor is breed: van mensen die een personeelsuitje hebben, families en schoolklassen tot professionals.

„Tijdens de eenvoudigste workshop, die een uur duurt, maak je eerst een ontwerp en een proef op papier, die je daarna overbrengt op een katoenen zakje.” Voor wie meer wil leren, zijn er langere workshop. En masterclasses, voor de echt geïnteresseerden. „Daar komen bijvoorbeeld textielkunstenaars op af, mensen die met zelfbedrukte stoffen kleding naaien, maar ook grafisch ontwerpers, quilters en boekbinders. Ik heb in de loop van de jaren ontdekt dat je het katoendrukken op uiteenlopende manieren kunt toepassen. Ik zal nooit zeggen: je mag alleen stof bedrukken, en dat moet zo of zo. Het is beter om te innoveren en te verjongen, en om te kijken hoe een ander de techniek kan toepassen in zijn eigen werk. Zo kun je het ambacht laten overleven.”

Eerste katoendrukkerij

De ambachtelijke werkplaats, zoals Nathalie de drukkerij noemt, is te vinden op een van de mooiste plekjes van Amersfoort: in de Volmolen, naast de bekende Koppelpoort. Het zeventiende-eeuwse rijksmonument heeft rode luiken, en kinderkopjes voor de deur. Hier werd lang geleden vilt gemaakt van wollen weefsels, en later zat er een handweverij in. De molen heeft dus een lange (textiel)geschiedenis, waarop het bedrukken van katoen naadloos aansluit.

Een klinkerpad leidt naar de achterkant, waar het water van de Eem stroomt en, aan de overkant, intercity’s op stoom komen. Vanuit de trein is het zicht op het water, de Volmolen en de Koppelpoort net een klein schilderij. Vlak achter de Katoendrukkerij houdt een sluisje het water op peil. Een waterrad, ooit onmisbaar voor de Volmolen, is nergens meer te bekennen.

Voordat de Katoendrukkerij hier in 2020 kwam, was de Volmolen een woonhuis, vertelt Nathalie. „Toen het leeg zou komen, ging de gemeente Amersfoort op zoek naar een nieuwe huurder. Ik keek juist op dat moment uit naar een vaste locatie voor m’n workshops. Die gaf ik toen nog op beurzen en textielfestivals, maar dat was zo veel gesjouw.” Uit het grote aantal belangstellenden werd Nathalie als huurder gekozen.

„Op dat moment wist ik al dat in Amersfoort de eerste katoendrukkerij van Nederland gezeten moet hebben. Toen ik me verder verdiepte in de textielgeschiedenis van de stad, ontdekte ik dat dat inderdaad zo is. Het maken van textiel is van de zestiende tot de negentiende eeuw heel belangrijk geweest voor de economie hier. Dat weten veel Amersfoorters niet.”

Houtsnijder

Binnen staan op de grijs met bruine klinkers verschillende tafels waaraan gewerkt kan worden. Een hoekje vooraan is ingericht als winkel. Je kunt er drukblokken kopen, sjaals, met de hand bedrukte tassen en theedoeken. Op een tafel ertegenover liggen nog wat voorbeelden van bedrukte katoen: kussens, zakjes, lappen stof.

Achter in de ruimte herbergen een paar ladekasten een kostbare schat. In elk laatje zitten handgesneden, hardhouten stempels uit India – de bakermat van het katoendrukken. Nathalie heeft er inmiddels een stuk of duizend verzameld. „De meeste heb ik in opdracht laten maken. Vaak stuur ik de houtsnijder een eigen ontwerp, dat hij uitvoert. Een andere keer laat hij mij iets zien, en zeg ik: „Dat vind ik mooi, maak het maar.” Het snijden van drukblokken is een ambacht op zich.”

Een paar stempels liggen te drogen op een tafel. Ze hebben bloem- of bladvormen. Uit een ander blok is een hagedis gesneden, of een vosje. Nathalie pakt nog een ander voorbeeld uit een van de lades. Het drukblok is bijna zo lang als een A4’tje en heel fijntjes besneden met krullen en bladvormen. „Dit is een zwaar blok om mee te drukken. Als ik in opdracht werk en ik gebruik zo’n groot blok, heb ik na een tijdje wel last van mijn schouder.”

In de leer

Creativiteit is de Amersfoortse met de paplepel ingegoten. „Mijn moeder naaide zelf kleding, mijn vader was graficus.” Zelf koos ze voor een opleiding als documentalist en deed ze de pabo. „Daarna werkte ik een jaar of zeven in het montessorionderwijs, en toen dacht ik: wat nu? Ik kan niet zeggen dat ik me snel verveel, maar ik zoek wel uitdaging.”

Er volgde een baan in de cultuureducatie en later startte ze een eigen bedrijf waarmee ze handelde in sjaals uit Kasjmir, in India. Tijdens de vele reizen die ze naar dat land maakte, ontdekte ze het katoendrukken. De handgebeitelde drukblokken waarmee dat gebeurt, ging ze ook verhandelen, omdat er vraag naar was vanuit Nederland. Tot klanten opmerkten: „Maar hoe moet je daar dan mee werken?” Om hier een antwoord op te kunnen geven, ging ze in India in de leer. Ze leerde katoendrukken, volgde masterclasses. „Het was zo leuk om daar in India mee bezig te zijn. Ik dacht: dit moet iedereen weten! Want ik wil graag doorgeven waar ik zelf enthousiast over ben.”

Sitsen

Het is opmerkelijk dat Nathalie het ambacht in India moest leren, terwijl er in Nederland ook katoendrukkerijen zijn geweest. Hoe kan dat? Om dat uit te leggen, neemt ze je mee naar de zeventiende eeuw.

„In de tijd van de VOC lieten Hollanders in India stoffen bedrukken. Deze sitsen, zoals die stoffen heetten, werden gebruikt als ruilmiddel om aan specerijen te komen en meegenomen naar Nederland. Voor ons waren die stoffen iets nieuws; wij konden mooi borduren, maar geen stof bedrukken. De sitsen waren kostbaar: het ging om handwerk en voor kooplieden was het ingewikkeld om ze hier te krijgen, het duurde alleen al een jaar om naar India te varen.”

Het was dus veel praktischer om zelf katoen te gaan bedrukken, maar dat bleek nog niet zo eenvoudig. Toch richtten twee VOC-kooplieden in 1678 in Amersfoort een katoendrukkerij op, de eerste van de westerse wereld. Daarna volgden er meer en na verloop van tijd zaten er alleen al in Amsterdam tachtig van dit soort drukkerijen. Toen in latere eeuwen snellere druktechnieken hun intrede deden en er synthetische verfstoffen kwamen, verdween het ambacht. „Toch is katoendrukken een heel interessante techniek, die nog steeds wereldwijd wordt beoefend.”

Concentratie

Een van de leuke dingen aan katoendrukken is de uitdaging om tot iets moois te komen, vindt Nathalie. „Het begint ermee dat je een keuze moet maken uit alle drukblokken. Voorheen liet ik deelnemers nog weleens uit al mijn drukblokken kiezen, maar dat kwam nooit tot een goed eind. Al leg ik twee lades met blokken neer, dan kunnen ze nog niet kiezen. Dus ik pak altijd een selectie. Daarna is het een uitdaging om een ontwerp te maken, en dan volgt het afdrukken. Ook dat is een hele ontdekking: hoeveel verf moet je op het drukblok doen, hoe hard moet je drukken. Daar moet je gevoel voor krijgen.

Er komen hier veel schoolklassen. Dat vind ik echt fantastisch. Als ik zie wat het bezig zijn hier met jongeren doet… Het zorgt voor concentratie en is heel bevredigend. Het lukt ook altijd wel om iets moois te maken.

Wat ik mooi vind, is dat de werkstukken allemaal anders zijn. Je ziet altijd de hand van degene die het heeft gemaakt erin. De een werkt heel netjes, de ander kleddert, of je ziet dat iemand een beetje onzeker is. Ik heb in al die jaren nog nooit eenzelfde eindresultaat gezien.

Leerkrachten zijn trouwens vaak verbaasd over de concentratie die ze hier bij hun leerlingen zien, zelfs bij degenen die op school snel afgeleid zijn. Bij volwassenen merk ik die concentratie ook op. Het gebeurt weleens dat ik er tijdens een workshop even tussenuit ga om een kopje thee te halen, en dan denk op de gang: het is zo stil… zijn ze weggelopen?”

Dit artikel verscheen in Terdege (nr. 8, 14 januari 2025). Een los nummer is te bestellen in onze shop.

beeld: Tineke van der Eems