A. B. Goedhart beschrijft leven Paul Schneider, dominee van Buchenwald

Het afleveren van het manuscript over het leven van ds. Paul Schneider was voor Adrianus B. Goedhart (77) een mijlpaal. De gepensioneerde hoofdonderwijzer, ouderling in de hersteld hervormde gemeente van Leerbroek, hield zich de afgelopen jaren intensief bezig met de eerste protestantse martelaar onder het regime van Hitler. „Vorige week had ik nog contact met zijn zoon Karl Adolf, geboren in 1935 en vernoemd naar zijn beide opa’s. Die woont nog steeds in Dickenschied; in de Paul Schneiderstrasse. In 2014 hebben we hem daar bezocht, omdat het toen 75 jaar geleden was dat zijn vader in Buchenwald werd vermoord.”

Bij dat bezoek ontving Goedhart van Karl Adolf gestencilde preken, die Schneider had gehouden in de jaren voor zijn arrestatie. Onder zijn collega’s stond de Duitse predikant bekend als streng orthodox, conservatief en piëtistisch. „Hij kon zich van harte vinden in de Heidelbergse Catechismus. Heel indrukwekkend vind ik de geestelijke worsteling tijdens zijn theologische studie. Nadat hij een periode onder invloed van de liberale theologie was geweest, werd zijn hart ingewonnen voor de Bijbelse leer van zonde en genade en de overtuiging dat die als werkelijkheid beleefd moeten worden. Daarmee voelde hij zich ook binnen de Bekennende Kirche vaak een eenling.”

Biografie

De interesse voor de houding van protestantse Duitse christenen tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam voort uit de levensgeschiedenis van Goedhart. „Mijn moeder is overleden toen ik drie maanden was, eind 1943. Mijn vader was al vanaf mei ’43 gedwongen werkzaam in de Duitse deelstaat Thüringen. Daar ligt ook Buchenwald, het concentratiekamp waar Schneider is omgebracht.”

De hoofdonderwijzer werd op het spoor van de Duitse predikant gebracht door een bezoek aan Heidelberg, een kleine 40 jaar geleden. „Daar zag ik in een boekwinkel een pocket met de titel: ”Paul Schneider, der Zeuge von Buchenwald”. Dat heb ik met grote belangstelling gelezen. Later bracht ik met mijn vrouw een bezoek aan het kamp.”

In 2014 publiceerden Elsa-Ulrike Ross en Paul Dieterich een biografie over Schneider die is gebaseerd op de levensbeschrijving van Schneiders in 2002 overleden weduwe Margarete. Dit werk trof Goedhart dermate dat hij besloot een Nederlandstalig boek over de Duitse martelaar te schrijven. „Vanaf dat moment ben ik materiaal over hem gaan verzamelen. Zo bestaat er een boekje met stukken uit de correspondentie tussen de kerkenraad van de gemeenten van Dickenschied en Womrath en het consistorie in Koblenz, het hoogste kerkelijke orgaan van Rheinland. De kerkenraad heeft zelfs een brief aan Hitler geschreven, met het verzoek hun dominee vrij te laten. Hulpprediker Leo Kemper is die persoonlijk wezen bezorgen op het ministerie van Binnenlandse Zaken in Berlijn. Vorig jaar kwam er een boek van Paul Dieterich uit over Margarete Schneider, zijn tante. Ook dat bevat een schat aan gegevens.”

Puur heidendom

Zijn behoudend theologische opvattingen combineerde Schneider met een grote sociale betrokkenheid. Hij onderbrak zijn studie om een periode met arbeiders op te trekken en zo hun zware arbeidsomstandigheden aan den lijve te ondervinden. Later nam hij deel aan stadszendingswerk in Berlijn. „Daarin leek hij op dominee Wilhelm Busch. Deze mensen combineerden orthodoxie met orthopraxie, daar kunnen wij veel van leren.”

Al heel vroeg onderkende Schneider het demonische karakter van het nazisme, dat hij typeerde als ”puur heidendom”. „Hij verzette zich ook fel tegen de invloed van de staat op de kerk. De kerk dient zich alleen te laten gezeggen door God en Zijn Woord en door Christus als Koning.”

Bij het afgedwongen afscheid van zijn gemeente in Hochelheim legde Schneider zich nog neer. Dat deed hij niet toen het naziregi-me hem enkele jaren later wilde losmaken van zijn gemeenten in Dickenschied en Womrath. „In de tussenliggende jaren rijpte bij hem het inzicht dat een mens niet kan scheiden wat God samenvoegde. Die vaste overtuiging had grote gevolgen voor hemzelf, zijn vrouw en hun zes kinderen. Hij hoefde slechts te beloven afscheid te nemen van zijn gemeenten en niet langer het regime te bekritiseren en hij zou weer vrij man zijn, maar dat weigerde hij. Hij wilde vasthouden aan Gods Woord, zelfs als dat hem het leven zou kosten. Zijn vrouw stond volledig achter hem. Ze wist hoe veel pijn deze keuze haar man bezorgde, maar uit liefde tot zijn Zender kon hij niet anders.”

Compromisloos

Zijn compromisloosheid ging zelfs Schneiders collega’s van de ondergrondse Bekennende Kirche te ver. „De beslissing hoe in zulke omstandigheden te handelen, lieten ze over aan het geweten van de betrokkenen. In de brieven die Schneider vanuit de gevangenis en het concentratiekamp schreef, proef je soms dat hij het moeilijk vond op dit punt zo alleen te staan.”

Als Häftling 2491 bracht Schneider zijn laatste levensfase door in de dodenbunker van Buchenwald. Ontroerend vindt Goedhart de wijze waarop God Zijn beproefde dienstknecht ondersteunde. En de wijze waarop Schneider bleef betrouwen op de vaste beloften van God. „Vanuit zijn cel riep hij zijn kampgenoten woorden van God toe, totdat Martin Sommer, zijn persoonlijke beul, zijn mond dichtsloeg. Toen op een dag duizenden gevangenen op de appelplaats naast de bunker stonden, klonk ineens een stem vanachter tralies. Het was Schneider, die omhoog was gesprongen. Terwijl hij zich vastklemde aan de spijlen, bemoedigde hij zijn lotgenoten vanuit Gods Woord. Daar ging hij mee door tot een bewaker zo lang met een schop op zijn vingers had geslagen, dat hij de tralies moest loslaten.”

Dodelijke injectie

Op dinsdag 18 juli 1939 kwam er een einde aan het leven van Schneider. De kamparts van Buchenwald diende hem een dodelijke dosis strophantine toe. Het maakt Goedhart nog steeds emotioneel. „De Heere Jezus heeft gezegd: „Wie Mijn discipel wil zijn, moet zichzelf verloochenen, zijn kruis dragen en Mij volgen”. Door dat woord serieus te nemen, werd Schneider een kroon- en bloedgetuige.” Dietrich Bonhoeffer, die 6 jaar later zou worden gedood, was bij zijn zus Sabine toen het overlijdensbericht hem bereikte. Hij trok wit weg en zei tegen Sabines kinderen: „Deze naam mogen jullie niet vergeten. Paul Schneider is onze eerste martelaar.”

Veelzeggend is voor Goedhart dat ook de rooms-katholieke Leonhard Steinwender in zijn boek ”Christus im Konzentrationslager” een hoofdstuk aan Schneider wijdde, onder de titel ”De stem des roependen in de woestijn”. „Steinwender typeert hem als ”een heldhaftige gestalte”, tegen wie het gehele kamp met grote bewondering opkeek.”

De omgebrachte prediker kreeg een koninklijke begrafenis. „Predikanten uit heel Duitsland waren erbij aanwezig en vrijwel de hele bevolking van Dickenschied en Womrath, ook de rooms-katholieke inwoners. In een zaal van het Vaticaan hangt een soort stamboom van martelaren uit de 20e eeuw. Daarop vind je ook de naam van Paul Schneider. Zó’n indruk heeft deze man gemaakt door zijn leven en geloofsmoed.”

Blinde vlekken

In Nederland was dezelfde houding te vinden bij de gereformeerde verzetsman Johannes Post, de confessioneel hervormde dominee D.A. van den Bosch en de rooms-katholieke pater en hoogleraar Titus Brandsma. Ook zij betaalden die keuze met hun leven. In bevindelijk-gereformeerde kring overheerste de bereidheid tot compromissen. Voor het demonische karakter van het nazisme leken ook de meeste voorgangers blind.

„Zagen ze het niet of wilden ze het niet zien?” vraagt Goedhart zich hardop af. „Ik vind het teleurstellend dat ik identificatiefiguren zoals Schneider in eigen kring zo weinig tegenkom. De gehoorzaamheid aan Gods Woord blijkt mede uit de bereidheid om de consequenties daarvan te dragen. Ook de eenzijdige focus op de persoonlijke zaligheid speelde mee. Daardoor ontstaan blinde vlekken voor andere belangrijke zaken.”

In Duitsland wordt de naam van Schneider nog altijd met ere genoemd. Veel plaatsen gaven straten, scholen en tehuizen zijn naam. In Sasput, een gehucht in Zeeuws-Vlaanderen, verrees het Paul Schneiderhuis: een vakantiehuis voor jongeren uit arme Duitse gezinnen die daar gratis een paar weken kunnen doorbrengen. „Margarete Schneider heeft in 1966 een plaquette aan de voorkant van het huis onthuld, met daarop een korte biografie van haar man en een verwijzing naar 2 Korinthe 6 vers 4 tot 10. Het zien daarvan deed me veel. Het gaat mij niet in de eerste plaats om Schneider, maar om de magnalia Deï, de grote daden van God in het leven van deze man Gods.”

Actueel

De levensgeschiedenis van Schneider is in de optiek van Goedhart uitermate actueel. „Die houdt ons een spiegel voor. Ook onder ons is er sprake van een geruisloze revolutie, op allerlei gebied. De eerste problemen ontstonden voor Schneider in Hochelheim, door zijn tuchtoefening rond het Heilig Avondmaal. Daarin had hij zijn kerkenraad niet mee.

Hoe is dat vandaag onder ons? Spreken over zonde en tucht is in de christelijke gemeente taboe geworden, constateerde onlangs baptistenvoorganger Yme Horjus. „Je hoort alleen nog over tucht bij de voetbalbond.” Daarmee sloeg hij de spijker op de kop. Denk aan wat Olaf Latzel overkomt. Kerk en staat in Duitsland spannen samen om hem de mond te stoppen. En denk aan de hetze tegen hen die de Nashville-verklaring ondertekenden, mensen die niet anders deden dan het klassiek christelijke standpunt over huwelijk en seksualiteit onderstrepen.”

Ook de coronatijd vervult hem met zorg. „De gereformeerde gezindte is het braafste jongetje van de klas. Met het grootste gemak bagatelliseren we de betekenis van de eredienst en doen we of thuis meeluisteren zo’n beetje hetzelfde is.”

Belijdenis

Wat Goedhart vooral dwars zit, is de invloed van de regering op zaken achter de kerkdeur. „Wij laten ons daarin veel te veel de wet lezen door de overheid. Vanaf de Vroege Kerk is beleden dat het ”jura in sacra”, het recht in het heilige, alleen onder de kerk valt. We kunnen dat recht niet verkwanselen met een beroep op het gebod de overheid gehoorzaam te zijn. „Gij zult de onderlinge bijeenkomsten niet nalaten”, zegt Paulus. Wij doen dat wel, omdat samenkomen risico’s met zich meebrengt. Nu de regels wat zijn versoepeld, zijn we vooral druk met tellen en de vraag wie waar in de kerk mag zitten.”

Bij zijn openbare belijdenis kreeg Schneider van zijn vader de woorden uit Johannes 18 vers 37 mee: „Daartoe ben Ik geboren en in de wereld gekomen, opdat Ik voor de waarheid getuigen zou. Wie uit de waarheid is, die hoort Míjn stem.” Hij werd tot hulpprediker in Hochelheim bevestigd met de woorden: „En ik schaam mij het Evangelie van Jezus Christus niet.”

„Die woorden heeft Schneider in praktijk gebracht”, benadrukt Goedhart. „Vanuit het diepe besef dat we God meer gehoorzaam moeten zijn dan mensen. Van die Bijbelse radicaliteit kunnen reformatorische christenen én hun voorgangers veel leren.”

N.a.v. “De dominee van Buchenwald. Het levensverhaal van Paul Schneider”, door A.B. Goedhart; uitg. De Banier, Apeldoorn, 160 pag., prijs € 11,95

beeld: Henk Visscher